Соң түгел әле

Бу хәл миндә кызыксыну тудырды һәм моның төбенә тоз коярга булдым. Менә нәрсә ачыкл­анды: бу турнир безнең милли татар-башкорт көрәшенеке булып чыкты.
Искәрмә өчен. Көрәш төрле була: классик, ирекле, көнчыгыш көрәшләре (дзю-до, каратэ, джиу-джитсу, кунгфу һ. б.), япон сумосы. Нәрсә ул көрәш һәм нәр­сә ул билбаулы көрәш? Әй­дә­гез, моңа ачыклык кертик.
«Көрәш» – билбаулы көч сынашу. Моңа карамастан ул «бил­бау­лы көрәш» (классик) төреннән аерыла.
Төп аермалары:
1. Кием формасы төрле: кө­рәштә – кызыллы-яшелле, билбаулы көрәштә – зәңгәрле-яшел­ле күл­мәкләр.
2. «Көрәш»тә алышның беренче яртысында кулга уралган билбаулар белән көч сынашалар. Бу өлеш чиста җиңү белән тә­мамланмаса, аның икенче өлешендә билбаулар тыгыз итеп бәй­ләнә. Ә билбаулы көрәштә алыш билдә иркен бәйләнгән билбаулар белән бара.
3. «Көрәш»тә аударулар, сугып егытулар исәпләнми. Ке­ләм­нән көндәшеңне күтәреп салулар гына чутлана. Алым күрсәткәндә тубык, аяк белән күтәреп салулар рөх­сәт ителә. Билбаулы кө­рәш­тә көндәшеңне төрлечә егыта ала­сың. Ә менә тубык, аяк белән күтәреп салулар кулланылмый.
4. «Көрәш»тә көндәшеңне кап­лау – үзеңне яклау чарасы гына, ул контралым булып исәп­лән­ми. Ә билбаулы көрәштә кап­лау контралым була һәм уңай бәя­лә­нә.
5. «Көрәш»тә һәм билбаулы көрәштә ярышлар төрле спорт дисциплиналары (авырлык кате­го­рияләре) буенча оештырыла.
«Көрәш» РФ Спорт минстрлыгы боерыгы белән (№ 208, 22.04.2013 ел) Бөтенрусия спорт төре итеп кабул ителде һәм Спорт төрләре ре­ес­тры­ның икенче бүлегенә кертелде. Шулай ук «Көрәш» ка­гый­дәләре барлыкка килде.
Көрәшкә яңа кагыйдәләр кер­телүгә һәм аның үзен­чә­лек­леге бераз югалуга карамастан, традиция сакланып килә. Моңа сабантуйлар ачык мисал булып тора. Андагы көрәш иң популяр ярыш төре булып тора, ул әле дә мәйдан тирәсендә алкышлар белән дәртләндереп торган бихисап кешене җыя. Ә түгәрәк – ул борын-борыннан яшәү символы, мәңгелек хәрәкәт булып исәпләнә. Димәк, без яшибез икән, милләтебез бар икән, милли көрәшебез дә яшиячәк. Ә бит әле монысы да бар: батырлар алышында, ничә яшь булуга карамастан, теләгән һәркем катнаша ала. Һәр авырлык категориясендә дә призлы урыннар чыгарыла. Үз авырлык категорияләрендә җиңү яулаган батырлар абсолют чемпион исеме алу өчен арытабан көрәшә, ә бу, һичшиксез, көрәшнең тра­дициялегенә ишарә ясый.
Районыбызда көрәш зур популярлык белән казана. Аеруча сабантуйларда. Халык арасында, сабантуйларга көрәшне карар өчен генә барабыз, диючеләр күп. Район элек-электән көрәш­че­лә­ре белән дан тотты. Ул вакытларда алар югары титулларга ия булмады, әлбәттә. Әмма аларны, сабантуй батырлары буларак, барчасы да таный иде. Үз авылларында гына түгел, тирә-якта да, хәтта Куеда, Барда, Чернушкада да. Аларның кай­бер­лә­рен генә телгә алып китик: Фрид Идиятулин, Борис Локманов, Рәм­зил Сафин, Кирам һәм Марат Әбел­кәрамовлар, Мәгъ­дән, Фи­дә­рис, Альберт Гәрә­ев­лар, Әх­нә­ви Ситдыйков, Рәфит Бә­дам­шин, Фәнил Касыймов, Рәхиб Шәй­мөхәмәтов һәм башкалар.
Яшьләрдә бу спорт төренә кызыксыну уяту өчен зур игътибар бүленде. Энтузиаст-тренерлар ярдәмендә бербөтен кө­рәш­челәр плеядасы барлыкка килде. Алар төрле дәрәҗәдәге ярышларда призлы урыннар яулый. Әм­ма проблема монда иде: республикадан гайре мәй­дан­нар­да кө­рәшчеләребез чыгыш ясый алмады, чөнки алда әй­теп кит­кәнчә, Русия реестрына «Кө­рәш» 2013 елда гына кертелде! Ягъни егетләребез сабантуйларда, укучылар спартакиадасы зачетына катнашыр өчен генә шөгыльләнде дияргә була. Спорт мастерына кандидат, спорт мастеры исемнәренә лаек булу хыял гына иде. Татарстан һәм Башкортстаннан ары көрәш рәсми дәрәҗәдә булмады. Бу елларда республика бе­рен­челекләрендә Илшат Зекрин, Руслан Зарифҗанов, Алмаз Зә­рафиев, Денис Якоб, Фәгыйль Касыймов, Рөстәм Галиев, Владислав Мәрданов, Артур Насыйбуллин, Айнур Шәй­дуллин, Ринат Низаметдинов, Илсаф Хәй­руллин, Айдар Гә­рә­ев, Руслан Шәрифҗанов, Данир Шә­вә­лиев, Тимур Шәй­хиев приз­лы урыннарга ия булды. Шуны да әйтеп үтү кирәк, көрәш Русия дәрәҗәсенә күтәрелгәч, бер­ничә көрәшчебез Русия бе­рен­че­лек­ләрендә җиңү яулап өлгерде. Алар: Илшат Зекрин, Руслан За­рифҗанов, Илсаф Хәйруллин, Рамил Бә­дамшин.
Мондый гади булмаган шартларда тренер Идрис Гыйләҗев билбаулы көрәшкә басым ясарга карар кыла. Ә бу спорт төре Реестрда 2003 елдан алып теркәлә һәм аның буенча якташларыбыз яхшы күрсәткечләргә ирешә башлый. Бер-бер артлы спорт мастерына кандидат, спорт мас­теры исемнәренә лаек булалар, БР, Русия җыелма командалары составына кертеләләр. Хәтта дөнья беренчелегендә дә катнашалар! Мәктәп партасы артыннан әле чыгып өлгермәгән уку­чы­ларның бу дәрәҗәдәге ярышларда катнашып, яхшы нә­ти­җәләргә ирешүләре үзе горурлык түгел мени?! Тренерлар анализ ясап, ирекле кө­рәш белән шөгыльләнгәннәр билбаулы көрәштә дә сынатмаганын ачыклады. Шуңа бу көрәш төрен үстерү дә максат итеп куелды. Шунысы сөенечле: читтән тренер таләп ителмәде – Идрис Гый­ләҗев үзе ирекле көрәш буенча спорт мас­терына кандидат.
Тик хәзер көрәш буенча районда хәлләр киеренке тора. Мин язмамны күптән түгел республикада узган турнирда безнең спортчыларыбызның катнашмаулары хакында башлаган идем. Р. Бәдамшин травма алган, И. Зек­рин һәм Р. Низаметдинов төрле сәбәпләр белән ярышта катнаша алмаган. Ә яшьләр кайда? Алар ирекле һәм билбау­лы көрәш белән шөгыльләнә. Чөнки Ф. Касыймов хаклы ялга киткәч, секция эшен дәвам итәр кеше табылмады. Бу бик тә хәвефле билге. Көрәш – ул бит безнең халыкның милли үзаңы булып тора, дип исәплим. Әгәр дә көрәшебез бетсә, без бит спорт төрен генә югалтмаячакбыз! Билбаулы көрәш никадәр генә популяр булмасын, милли көрәш халык рухын, үзенчәлеген саклый.
Әлегә соң түгел. Көчле, яшь егетләребез авылларыбызда бар әле, мәктәпләрдә җиһазлар сакланган. Бары тренер, нәкъ ме­нә көрәш буенча тренер гына ки­рәк. Дөресрәге аларны лаек­лы хезмәт хакы белән тәэмин итү зарур. Идрис Гыйләҗев «ирек­леләр» һәм «билбаулылар» белән мәшгуль, милли кө­рәш­не дә ул үз өстенә алалмый. Ә физкультура укытучыларын квалификация күтәрү курсларын тә­мамлатып, көрәш буенча тренерлар ясау фикерен бик дөрес дип исәпләмим. Көрәш бик үзенчәлекле һәм травмалар алу ягыннан хәвефле спорт төре булып исәпләнә. Бәлки «Спорт көрәше – мәктәпләргә!» республика программасы чикләрендә бу проблеманы хәл итеп булыр?
Сабантуйларыбызда кө­рәш­че­ләребез матур уен үрнәкләре күрсәтеп, дан казансын, дисәк, бүгеннән үк чаралар күрергә кирәк.
Рәфит Фәйзрахманов.