Болгарлар китте сугышка ...

42 йорттан гына торган кечкенә туган авылым Болгар сугышка барлыгы 53 ир асылларын озаткан. Дошманны атна-ун көндә җиңеп, тиз көндә кайтырбыз дип өметләнеп китәләр авылымның асыл ир-егетләре. Ә озатучы авылдашларым, сөйгәннәре, әти-әниләре, Гитлерны җиңеп, исән-сау кайтуларын теләп, озатып калалар. Ләкин бу озатулар, көтүләр 1945 елның маена кадәр, ә кайберәүләр өчен күбрәк тә дәвам итә.
«Бөек Ватан сугышы башлану хәбәрен без, Болгар авылы халкы, 22 июнь көнне кичкә таба белдек. Безне колхоз идарәсе янына җыеп, митинг үткәрделәр. Район хәрби комиссариатыннан килгән вәкил Гитлер Германиясенең безнең илгә каршы сугыш башлавын хәбәр итте. Халык һушы китеп елый башлады. Шул ук кичне авылыбызның сөлек кебек ирләрен фронтка яза башладылар, иртәгәсен бөтен авыл белән аларны сугышка озаттык. Бу көн бүгенгедәй хәтеремдә. Беренче булып сугышка китүчеләр дә элеккечә, яшь, матур булып күз алдымда торалар. Мөкәрәмә апага өйләнгән Әхмәтвәли абый, Әбелкәрам абый, ул да Җәмгыя апага яңа өйләнгән иде, Малик абый, Әсхәт, Әдип, Рәхимҗан (Гариф улы), Фәтхулла, Хатыйп, Нух (Хәбибуллин), Харис, Фәрхулла, Солтангали абыйлар – бар да сугышның беренче көненнән үк фронтка озатылды. Алар, Болгарның типсә тимер өзәрлек ирләре, дошманга каршы аяусыз сугышка киттеләр.
Аннары Әбелкәрам Сәлимов, Гариф, Шәрип, Сәетгәрәй, Нәбиулла, Әүбәкер-Гомәр Мәүлитовлар, Фазлыйшан, Муллагали, Хәерзаман, Нариман, Сабирҗан, Нәҗип, Хәмитҗан, Бәләгытдин, Фәтхлислам, Мөхәмәтнур абыйлар озатылды. Фәһим, Гали, Мәсгуть, Рәхимҗан (Бәһрамшин), Сәгыйтҗан, Халиков Әүбәкер абыйлар 1942 елда алындылар. Кемнәргә унсигез яшь тулган, шулар фронтка озатыла торды. Ахун абый Солтангали улы, әтисенең үле хәбәре килгәч, унсигез яшь тулганын да көтми, үзе теләп фронтка китте.
1943 елда Таһиров Рәфкать, Баһаутдинов Сөләйман һәм башкалар сугыш яланына озатылдылар. Иң соңгылары булып авылдан фронтка 1925 елда туган Солтангалиев Барый, Габсаликов Зәки, Халиков Җәүдәт, Батыров Нәҗип, Гарипов Мөхәмәтнур һәм Хәсәнов Гадел озатылды, – дип ачынып хәтерли ул хәвефле елларны Фәния апа Әхмәтнур кызы. – Бүгенгедәй хәтеремдә, 1943 елның 17 гыйнвары. Илебез иң авыр көннәр кичерә... Төкерек җиргә төшкәнче туңа торган көн. Егетләрне авылдан Сәгыйть абзый Габсаликов район үзәгенә кадәр озатып барды. Ә бит шушы су сөлеге кебек яшь егетләрнең бары берсенә генә – Җәүдәт Халиковка гына яу кырыннан исән-имин кайту бәхете тиде. Нәҗип Батыров тырыш, эшсөяр иде. Әтисе Батыргәрәй абзый безнең колхозның рәисе булды. Гадел Хәсәнов пәһлевандай киң күкрәкле, баһадир гәүдәле, бик көчле кеше булып хәтеремдә калган. Аның җырлый-җырлый басуда җир сөргәнен, тырматканын һич онытырлык түгел...»
Баренц диңгезеннән Кара диңгезгә кадәр меңнәрчә чакрымнарга сузылган фронтның һәр гаскәрендә дип әйтерлек Туган ил азатлыгы, Ватаныбыз иминлеге өчен үзләрен аямыйча сугыша Болгарның ир-егетләре. “Кемнәр сугышның беренче көннәреннән фронтка алынган, берсе артыннан икенчесен йотты бу коточкыч сугыш! Өчпочмаклы кара кәгазь – похоронканы беренче булып, Әхмәтвәли абый үлгәч, аның туганнары алды. Фронттагылардан хат килсә, бөтен авыл җыелып бергәләп укыйбыз. Унсигез яше дә тулмыйча фронтка китеп, 1943 елны Сталинград фронтында һәлак булган Сөләйман абыемның соңгы хатын мин әлегә кадәр хәтерлим: «Исәнмесез, минем өчен дөньяда иң кадерле әтекәем, инәкәем, туганнарым! Ничек кенә яшисез? Дөнья көтүләре сезгә бик авырдыр инде. Сезне бик сагынам. Бәләкәч кенә сеңелем Фәнияне сагынуымның чиге юк! Бүген сугыштан чыктык. Бик күп иптәшләрем яу кырында ятып калды. Иртәгә тагын бик хәтәр сугышка керәбез. Ходай кушса, исән чыксам, тагын язармын.
Исә жилләр, исә җилләр,
Одеял ябынсам да.
Сезне кайтып күрә алмам инде,
Никадәр сагынсам да!»
– дип, шигырь юллары белән тәмамлаган иде ул хатын. Мин бу хатның юлын-юлга бүгенге көнгә кадәр абыемның истәлеге итеп хәтеремдә саклыйм.
Фронт хәбәрләрен дүрт күз белән көтәбез. Авыл уртасына урнаштырылган дүртпочмаклы репродукторның эченә керердәй булып, йотлыгып тыңлыйбыз. Сугыш хәлләрен беләсебез килә. Уйнап-көлеп йөрергә генә дә бит, безгә нибары 10-12 яшь. Ләкин авыр сугыш еллары... Һәркемнең өендә кара кайгы, сугыш салган кайгы. Авылыбызның, ул вакытта беренче йортына, Әдип абыйдан да кара кайгы кәгазе килде... Аннан Нух абый, Шәрифжан абый, Хәсән бабайның уллары Гадел, Кави, Әбелкәрам...Йөзләре дә онытылмаган, алар минем күңелемдэ шулай яшь килеш калдылар. Әй, каһәрле сугыш! Әбелкәрам абый киткәндә баласы тумый да калды, үзенең нәсел дәвамчысын да күрмәде. Фәрхулла абзый (яше буенча ул күпкә олырак) нинди оста кеше булды! Кирәксә теш тә, кан да ала, төрлечә дәвалый, сөлек сала белә, җитмәсә, оста аучы, балыкчы һәм мич чыгаручы иде. Менә нинди кешеләрне иртә, бик иртә безнең арадан алып китте бу явыз, каһәрле сугыш дигән нәрсә!
Безнең авылның ат фермасында бик шәп, уйнап торган зәңгәрсу күк төстә ат бар иде. Минем хәтеремдә шул атны фронтка озату көне уелып калган. Авыл халкы җыелып, муенына сөлге бәйләп, бөтен кеше аны сөеп, үбеп озаттык. Еламаган, аны жәлләмәгән кеше калмады. Без, балалар, әлегә берни дә аңламый, әниләрнең кычкырып елаганнарына гына кушылдык. Әйе, авылдашларыбызның бу әрнүле елавын без үсә төшкәч кенә аңладык. Атыбызның кире әйләнеп кайтмаячагын белеп елаганнар икән олылар...» – дип, ачынып яза Фәния апа үзенең истәлекләрендә.
Атларның иң акыллы, аңлы хайваннар икәнен беләбез. Яу яланында атлар кешенең аерылгысыз дусты булды. Машина, танк, кеше йөри алмаган җирләрдән атлар үтә алды. Бөек Ватан сугышы елларында 28 миллионга якын кеше гомере өзелсә, 8 миллион ат яу яланнарында һәлак була. Безнең Башкортстаннан Бөек Ватан сугышына 741 мең ат җибәрелә.
1942 елның язына егерме милли кавалерия дивизиясе оештырыла. Шул исәптән, безнең Башкортстанда ике, 112нче һәм 113нче кавалерия дивизияләре оештырыла. Генерал Шәйморатов җитәкчелек иткән данлыклы 112нче Башкорт кавалерия дивизиясе 1942 елның май аенда хәрби юлын башлап, Бөек Ватан сугышы тәмамлануга кадәр данлы яу юлын үтә. 16нчы Гвардия, “Черниговская” мактаулы исеменә лаек була. Ленин, Кызыл Байрак, Суворов һәм Кутузов орденнары белән бүләкләнә. Җырларда җырланган, халык ихтирамын яулаган генерал Шәйморатов 1943 елның 23 февралендә батырларча һәлак була.
Башкорт атлылары бик борынгы заманнардан бирле оста сыбайлылар, мәргәннәр, курку белмәс батырлар буларак билгеле. Ил буенча 106 кавалерист илебезнең иң югары бүләге – Советлар Союзы Герое исеменә лаек булса, шуларның 78е данлыклы 112нче башкорт кавалерия дивизиясе солдатлары. Бу совет гаскәрләре тарихында 78 герое булган дивизия.
Данлыклы 112нче Башкорт кавалерия дивизиясе составында авылдашыбыз Әбелкәрам Сәлим улы Сәлимовның булуы – безнең өчен олы горурлык.
“1941 елның декабрь аенда әткәйне Бөек Ватан сугышына озаттык. Туймазыда курс үтеп, ат өйрәтеп, 112нче Башкорт кавалерия дивизиясендә укчы булып фронтка алына ул. Дивизия 1942 елның язында, сугышның иң нык кызган чагында, Курск янында үзенең данлы сугыш юлын башлый. Яу кырыннан әткәйнең әнкәйгә язылган өчпочмаклы хатын без озак еллар саклап йөрттек. “Туры ат бирделәр, тиздән дошман белән хәтәр алышка керәбез. Яу кырыннан исән чыга алмасам, балаларыбызны таза-сау үстер.” Җыр юллары да бар иде:
Атлансам, башын күтәрә
Минем туры аткаем.
Үзем кебек сөйләрме икән
Сагынып язган хаткаем…
Бу әткәебезнең соңгы хаты булды. 1942 елның июль аенда аның үле хәбәре килде. Соңрак районның хәрби комиссариатына әтиебезнең каты сугышларда батырларча һәлак булуы, Курск өлкәсе Ольховка авылы янында җирләнүе хакында хат җибәрелгән.
Әтиемнең соңгы хатын аның истәлеге итеп, аны сагынган вакытларында абыемнан укытыр иде әнием, бахыркаем, – ди Ләлә апа Кәрамова, Бөек Ватан сугышында батырларча һәлак булган әтисе Әбелкәрам Сәлимов турында хәтерләп. Сугыш тәмамланды. Әкренләп яшьтәшләремнең әтиләре кайта башлады. Ә безнең юк....Безнең “әти” диеп дәшер кешебез юк !? Әнигә күрсәтми елаган чакларым да күп булды. Әниебез без үскәндә: «Сезнең әтиегез без киләчәктә тыныч матур тормышта яшәсен өчен корбан булды. Сез башыгызны югары тотып, әтиегез белән горурланып яшәргә тиеш!» – дип кабатларга яратты.
Әтиебезнең васыятенә тугры калып, әниебез безне, дүртебезне дә, таза-сау үстерде, ныклы тәрбия биреп, төпле белем алырга ярдәм итте. Ә без имин тормыш бүләк иткән әти-әнинең изге әманәтенә тугры булып калдык».